समास व समासाचे प्रकार -मराठी व्याकरण

✪ ❝ मराठी भाषेमध्ये दोन शब्दापासुन तीसरा किंवा जोडशब्द बनवताना जे नियम वापरल्या जातात त्याना समास असे म्हणतात. ❞

● समास म्हणजे दोनशब्द जोडण्याची प्रकिया आहे.
● मराठी व्याकरणामध्ये संधी आणि समास या मध्ये मुळात हाच फरक आहे की समास हा दोन शब्दांना जोडून बनवताना वापरल्या जाणारी प्रक्रिया आहे तर संधी ही अक्षरांना जोडताना वापरल्या जाणारी प्रक्रिया आहे .
● समासा मध्ये कोणत्या शब्दाला किंवा त्यांच्या स्थानाला महत्व दिले आहे यावरून त्याचे प्रकार पाडले जातात.
● समास या संकल्पनेमुळे मराठी भाषेला समृद्ध करणारी शब्द निर्मिती यंत्रणा मिळाली आहे.

मराठी व्याकरनानुसार समासाचे मुख्य प्रकार

1. अव्ययीभाव समास - पहिला शब्द महत्वाचा असतो.
2. तत्पुरुष समास - दूसरा शब्द महत्वाचा असतो.
3. द्वंद्व समास - दोन्ही शब्दे महत्वाची.
4. बहुव्रीहि समास - दोन्ही शब्दे कमी महत्वाची.

समास व समासाचे मुख्य प्रकार

अव्यव्यीभाव समास

ज्या समासामध्ये पहिला शब्द कर्ता धर्ता असून त्याचे स्थान हे शब्दाचा अर्थ समजताना महत्वाचे असते त्यालाअव्यव्यीभाव समास असे म्हणतात.
● ह्या समासाचे पहिले पद सहसा अव्यय असून ते महत्वाचे असते,म्हणून ह्याला पूर्वपद समास असेही नाव आहे.
● ह्या समासातून स्थळ,काळ,रीत समजत असते, उदा.आ,प्रती
● ह्या सामासिक शब्दाचा वापर क्रियाविशेषण सारखा केल्या जातो.
● ❝उदा.1)प्रतिदिन -प्रत्येक+ दिवशी ❞
2) प्रतिक्षण -प्रत्येक+ क्षणी
3 ) प्रयोजन - प्रा+ आयोजन
● वरील उदाहरनाचा विचार केल्यास प्रती हा अव्यय लागल्याने दिन ह्या मूळ शब्दाला पूर्ण अर्थ प्राप्त झाला आहे तसेच प्र योजन आणि प्रतिक्षणी बद्दल आहे.
➤ तसेच मूळ शब्दाच्या आधी अव्यय लागले नंतर नाही लागले म्हणून हा अव्ययी भाव समास आहे, वरील उदाहरनामध्ये पहिला शब्द हा अति महत्वाचा वाटला व त्यानुसार शब्दाला अर्थ प्राप्त झाला आहे

तत्पुरुष समास

ज्या समासा मधे दुसरे पद महत्वाचे असून अर्थाच्या दृष्टीने न वापरलेले विभक्ति प्रत्यय परत वापरतात त्याला तत्पुरुष समास म्हणतात.
● उदा.तोंडपाठ-तोंडाने पाठ

तत्पुरुष समासाचे मुख्य प्रकार पुढीलप्रमाणे

अ)समानाधिकरण
●तत्पुरुष समासातील दोन्ही पदे विग्रहाच्या वेळी एकाच विभक्ति मध्ये असतात तेव्हा त्याला समधिकरण समास म्हणतात.
उदा. काळमांजर - काळ + मांजर
विभक्ती तत्पुरुष,नत्र तत्पुरुष,उपपद तत्पुरुष

आ) व्यधिकरण समास
● ज्या समसाचा विग्रह करताना पदे वेगळ्या विभक्ति मधील असतात तेव्हा त्याला व्यधिकरण समास असे म्हणतात.
उदा .देवपूजा -देवाची पूजा .
कर्मधारेय तत्पुरुष

तत्पुरुष समासाचे सर्व प्रकार पुढीलप्रमाणे

अ ) विभक्ति तत्पुरुष समास
:ज्या तत्पुरुष समासा मध्ये कोणत्या तरी विभक्ति चा लोप करुण किंवा शब्दयोगी अव्ययाचा लोप करुन ती जोडली जातात तेव्हा त्याला विभक्ति तत्पुरुष समास म्हणतात.
● ह्या समाजाला उतरपद प्रधान समास असे म्हणतात.
● उदा.देवाप्राप्त-देवाला प्राप्त .
वरील शब्दा मध्ये द्वितीया विभक्ति चा लोप झालेला आहे.

आ) अलुक तत्पुरुष समास
ज्या विभक्ति तत्पुरुष समासा मध्ये पूर्वपदाचा विभक्तिचा लोप होत नाही त्यास अलुक तत्पुरुष समास असे म्हणतात .
अलुक म्हणजे लोप न पावणारे
● उदा.अग्रेसर - अग्रे मध्ये सप्तमी प्रत्यय लोप पावत नाही.
● अग्रेसर,दिनानाथ,खिसेकापू,पहारेकरी,तोंडीलावणे -कशातही विभक्ती लोप पावत नाही

इ ) उपपद तत्पुरुष समास
:काही सामासिक शब्दात दूसरी पदे कृदंते असतात व ती वाक्यात स्वतंत्रपाने उपयोगात आणता येत नाहीत त्याना उपपद किंवा कृदंते तत्पुरुष समास असे म्हणतात .
● उदा.ग्रंथकार-ग्रन्थ करणारा.
➤नुसत्या करणारा पासून येथे काहीच अर्थ अभिप्रेत होत नाही म्हणून उपपद तत्पुरुष समास होतो.
धातू +'णारा'

ई ) नत्र तत्पुरुष समास
:ज्या समासात पाहिले पद नकारार्थी असते त्याला नत्र तत्पुरुष समास असे म्हणतात .
● उदा.नास्तिक -नाही आस्तिक असा.

उ ) कर्मधारय तत्पुरुष समास
:ज्या समासात दोन्ही पदे एकाच विभक्ति मधील असतात तेव्हा त्याला कर्मधारय तत्पुरुष समास असे म्हणतात .सहसा प्रथमा विभक्ती असते
● उदा.महादेव -महान असा देव.

ई ) मद्यम पदलोपी तत्पुरुष समास
:ज्या समासात मध्यम पद जे असते ते काढावे लागते अश्या समासाला मध्यमपदलोपी तत्पुरुष समास असे म्हणतात .
● उदा.कांदे पोहे - कांदे असलेले पोहे .
साखर भात -साखर घालून केलेला भात.

द्वन्द समास

: ज्या समासामध्ये दोन्ही पदे ही सारखीच महत्वाची असतात तेव्हा त्याला द्वन्द समास असे म्हणतात.
● थोडक्यात दोन्ही नाम +नाम अशे शब्द असतात.
✪ उदा.खरे किंवा खोटे

द्वंद समास व द्वंद समासाचे मुख्य प्रकार

अ) इतरेतर द्वन्द समास:समास विग्रह करताना ज्यावेळी आणि नावाचा वापर केल्या जातो तेव्हा त्याला इतरेतर द्वंद समास असे म्हणतात.
● उदा.आई बाप -आई आणि बाप
पहिला शब्द आणि दुसरा शब्द

आ) वैकल्पित द्वन्द समास:समास विग्रह करताना ज्यावेळी किंवा अथवा याचा वापर होतो म्हणजेच ज्याठीकानी विकल्प असतो तेव्हा त्याला वैकल्पित द्वन्द समास असे म्हणतात.
● उदा.खरे किंवा खोटे
पहिला शब्द किंवा दुसरा शब्द
● सहसा विरुद्ध शब्द असतात.

इ ) समाहार द्वन्द समास :विग्रह करताना त्या शब्दसोबत इतर त्याअर्थी काही शब्द येतात तेव्हा त्याला समाहार द्वंद समास असे म्हणतात.
● उदा.मीठ भाकर - मीठ भाकरी व इतर खाद्य.
पहिला शब्द , दुसरा शब्द,अजूनही काही

बहुव्रीहि समास

बहुविरिही समासा मध्ये समास झाल्यानंतर पहिला किंवा दूसरा शब्द महत्वाचा नसून तिसराच शब्द महत्वाचा मानतात तेव्हा त्याला बहुव्रीहि समास असे म्हणतात.म्हणजेच एखाद्या शब्दातून तिसराच अर्थ घ्यावा लागतो
● उदा.नीलकंठ- नीला आहे ज्याचा कंठ असा तो (शंकर )- या उदाहरणामध्ये पाहिले दोन शब्द महत्वाचे नसून तिसराच शब्द महत्वाचा निघाला.

बहुव्रीही समास व बहुव्रीही समासाचे मुख्य प्रकार

अ) विभक्ती बहुव्रीहि समास:समासाचा विग्रह करताना यात एक सर्वनाम उपलब्ध असते व् ते सर्वनामा कोणत्या विभक्ति मधे आहे त्यावरन त्याला विभक्ति बहुव्रीहि समास असे म्हणतात.
● उदा.गजानन - गज आहे ज्याला - यात चतुर्थी विभक्ती सर्वनामाला वापरलेली आहे यावरून हे स्पष्ट होते की हा चतुर्थी बहुव्रीहि समास आहे .

आ) नत्र बहुव्रीहि समास:ज्या समासामध्ये पाहिले पद हे नकारार्थी असते त्याला नत्र बहुव्रीहि समास असे म्हणतात.
● उदा.अनेक .
निरोगी- नाही रोगी असा तो.

इ) सहबहुव्रीहि समास:ज्या समासामध्ये पाहिले पद हे सह किंवा स असून सामासिक शब्द हे विशेषण असते तेव्हा त्याला नत्र बहुव्रीहि समास असे म्हणतात.
● उदा.सादर - आदर सहित असा.
सफल- कुटुम्बा सहित असा.

इ) प्रदीबहुव्रीहि समास:ज्या समासामध्ये पाहिले पद हे प्र , परा ,अप ,सु , वी अशा शब्दानी युक्त असेल तर त्याला प्रदीबहुव्रीहि समास असे म्हणतात.
● उदा.दुर्गुनी- गुण नाहीत असा तो.

Read Marathi Grammar Topic Wise Marathi Grammar

Download Mpsc Combine Mains Papers Mpsc Mains Marathi Papers

• ➤केंद्र सरकारने खाजगी क्लासेस साठी नवी नियमावली लागू केली आहे |GUIDELINES FOR REGULATION OF COACHING CENTER in marathi
• ➤MPSC Data leak: पेपर न फुटल्याचा दावा MPSC आयोगाने स्पष्टपणे केला आहे
• ➤MPSC hall ticket data leaked before 6 days of exam
• ➤MPSC Data leak: टेलेग्राम वर अचानक ९० हजार परीक्षार्थींचे प्रवेशपत्र झाले लिक
• ➤मराठी भाषेला अभिजात दर्जा मिळायला हवाच , अभिजात दर्जा नेमका कसा मिळतो ?

Read More Blogs