Biosphere(जीवावरण)|MPSC Environment(पर्यावरण) Notes

Download Biosphere(जीवावरण)|MPSC Environment(पर्यावरण) Notes Pdf
✪ Download pdf Works Properly on chrome Browser ✪

जीवावरण(Biosphere) आणि संपूर्ण माहिती

➤जीवनाचे अस्तित्व असणारा पृथ्वीच्या तिच्या _ भोबतालचा अरुंद थर म्हणजेच जीवावरण होय. समुद्रतळापासून जवळजवळ 1000 मी खोल आणि समुद्रसपाटीपासून- 9000 मी. उंचीपर्यंते जीवावरणाचा विस्तार आहे. समुद्रसपाटीच्या पातळीच्या आसपास सजीवांची घनता सर्वाधिक आहे.
➤ समुद्रसपाटीच्या पातळीपासून २०० मीटर खोल आणि 6000 मी उंचीपर्यंत जीवन बिपुल आणि वैविध्यपूर्ण आहे.
➤जीवावरण हे अतिध्रुबीय प्रदेश, पर्वतशिखरांची अत्युच्च टोके, अतिखोल समुद्रतळाशी आढळत नाही.
➤ कधीकधी जीवाणू आणि बुरशीची बीजे (spores) समुद्रसपाटीच्या पातळीपासून 9000 मी. उंचीबरदेखील सापडतात.
➤ या बीजांमध्ये हे सजीव चयापचयदृष्ट्या निष्क्रीय (Metabolically Inactive) म्हणजेच सुप्तावस्थेत (Dormant State) असतात.
➤ जीवावरण हा पृथ्वीचा एक अरुंद झोन आहे जेथे जीवन, जीवन जगण्यासाठी जमीन, पाणी, वायू एकमेकांशी संवाद साधतात.
➤ या झोनमध्येच जीवन अस्तित्त्वात आहे.
➤ जीवांच्या अनेक प्रजाती आहेत जी सूक्ष्मजंतू आणि बॅक्टेरियापासून ते मोठ्या सस्तन प्राण्यापर्यंत वेगवेगळ्या असतात.
➤ मनुष्यासह सर्व सजीवांचा अस्तित्व टिकवण्यासाठी एकमेकांशी आणि जीवशास्त्राशी जोडलेला आहे.
➤ सजीव प्राण्यांनी व्यापलेल्या पृथ्वीच्या पृष्ठभागाचे आणि वातावरणाचे क्षेत्र जीवावरण(Biosphere) म्हणून ओळखले जातात
➤ वातावरण,जलावरण(Hydrosphere) आणि शीलावरण(Lithosphere) ही बायोस्फीअरची तीन मुख्य उपविभाग आहेत
➤ हचिसन या शास्त्रज्ञाच्या मते पृथ्वीवरील जीवावरण हे खालील तीन कारणांमुळे अद्वितीय आहे :-

---

1. पाण्याची विपुल प्रमाणात उपलब्धता.
2. सूर्यापासून प्राप्त होणारा उर्जेचा अविरत प्रवाह
3. द्रव्याच्या तीनही अवस्थांमधील (घनरुप शीलावरण, द्रवरूप जलावरण व वायूरुप वातावरण) आंतरस्पर्श (Interface) .

---

➤जीवावरणाच्या वरच्या सीमेजवळील जीवन खालील घटकांमुळे मर्यादित झालेले आहे.

---

1. ऑक्सिजनची कमतरता
2. कमी दाब
3. तापमानपुरेशा आर्द्रतेचा अभाव

---

➤तर जीवावरणाच्या खालच्या सीमेजबळील जीवन खालील कारणांमुळे मर्यादित झालेले आहे.

---

1. प्रकाशाचा अभाव
2. ऑक्सिजनची कमतरता
3. अभाव वाढणारा दाब

---

वातावरण(Atmosphere) आणि त्याचे प्रकार

➤ The adjective atmospheric comes from atmosphere, which stems from the Greek root words atmos, "steam or vapor," and spharia, "sphere or globe."
➤ पृथ्वीभोवतालचे वायूंचे बहूस्तरीय आवरण म्हणजे वातावरण होय.
➤ पृथ्वीच्या पर्यावरणातील विविध घटकांची वातावरणाशी आंतरक्रिया सुरू असते.
➤ वातावरण हे जीवनासाठी आवश्यक असणाऱ्या मूलद्रव्यांचे भांडार आहे. पृथ्वीवर येणाऱ्या सूर्यप्रकाशाचे पृथक्रण करण्याचे कार्यही वातावरणाकडून केले जाते.
➤ जरी वातावरण अंदाजे 1000 कि.मी. रूंदीचे आहे, परंतु आपण पर्यावरणाच्या अभ्यासासाठी ज्या थराचा संबंध ठेवतो तो फक्त 10-15 किलोमीटर जाड आहे.
➤ प्रत्येक रासायनिक घटक चक्रातून चयापचय नियमित शाश्वत पुरवतो
➤ हे पृथ्वीच्या गुरुत्वाकर्षणानुसार ठेवलेले आहे.
➤ त्यातही भरपूर ऑक्सिजन (२०..9%) आणि थोड्या प्रमाणात अर्गोन (०.9%), कार्बन डाय ऑक्साईड (~ ०.353535%), पाण्याची वाफ आणि इतर वायू आहेत
➤ वातावरण सूर्यापासून अतिनील किरण शोषून घेऊन पृथ्वीवरील जीवनाचे रक्षण करते.

➤ वातावरण हे तपांबर, स्थितांचर, ओझोनांबर, आयनांबर, बर्हिमंडल या पाच थरांचे बनलेले आहे.

तपंबर(Troposphere) बद्दल माहिती

➤ट्रोपोस म्हणजे "बदल" ,हा ग्रीक शब्द आहे.
➤वातावरणात वायूंचे सतत मिश्रण होत असल्यामुळे बदलणारे हवामान हे या थराचे मुख्य वैशिष्ट्य आहे.
➤आपण दररोज अनुभवत असलेल्या हवामानातील बदल सर्व उष्ण कटिबंधात होतो.
➤सरासरी उंची 13 km.
➤प्वातावरणाचा हा सर्वात खालचा स्तर असून याची उंची विषुववृत्ताजवढ 16-20 किमी आणि ध्रुवाजवळ 8-1०किमी इतकी असते.
➤ तपांबराची रुंद विषुववृत्ताजवळ सर्वाधिक आहे, कारण अभिसरण प्रवाह (Convectional current) विषुववृत्तावरील उष्णता खूप उंचीपर्यंत घेऊन जातो.
➤ या स्तरामध्ये धुलिकण आणि पृथ्वीवरील ९0% बाष्प असते. हवामानाशी संबंधित असंणाऱ्या वातावरणीय प्रक्रिया याच स्तरात घडतात.
➤ हवामानातील बहुतांश बदल या स्तरात घडतात जेट विमानाचे वैमानिक हां थर अस्थिर वाच्यांमुळे टाळतात. उंचीबरोबर तापमान घटत जाते
➤ तपस्तब्धीजवळ विषुववृत्ताच्या वरती तापमान -८० तर घ्रुवांच्या वरती -४५ एवढ़े असते.
➤ तापमान प्रत्येक 165 मी. उंचीला 1C ने घटते.
➤ सर्व जैविक क्रियांसाठी महत्त्वाचा असा थर.
➤ सर्व जैविक क्रियांसाठी महत्त्वाचा असा थर.
➤ट्रॉपोस्फियरमध्ये वातावरणाच्या एकूण वस्तुमानाच्या 75% भाग असतात..
➤ओझोन नसतो.
➤खरं तर, ट्रॉपोस्फियरमध्ये संपूर्ण वातावरणाच्या वस्तुमानाचा चतुर्थांश भाग असतो.
➤ इथली हवा 78% नायट्रोजन आणि 21% ऑक्सिजन आहे. शेवटचा 1% आर्गन, वॉटर वाफ आणि कार्बन डाय ऑक्साईडपासून बनलेला आहे.
➤ सर्व जैविक क्रियांसाठी महत्त्वाचा असा थर.
➤ ट्रोपॉज ही ट्रोपोस्फीयर आणि स्ट्रॅटोस्फेयरला सीमा वेगळे करते.
➤त्याची उंची हंगाम, अक्षांश आणि दिवस किंवा रात्र असो यावर अवलंबून असते.
➤हिवाळ्यामध्ये खांबाचे ट्रोपोज कमी असते - सुमारे 7 किमी उंच - आणि ते विषुववृत्ताजवळ 20 किमी आहे.

What is स्थिताबर (Stratosphere)?

➤स्ट्रॅटोस्फियर हा शब्द 'स्ट्रेटो' म्हणजेच थर या शब्दापासून तयार झाला आहे.
➤पृथ्वीच्या एकूण वातावरणाचा सुमारे २4% स्ट्रॅटोस्फीयर आहे.
➤पृथ्वीच्या एकूण वायुमंडलीय वायूंपैकी सुमारे १९% स्ट्रॅटोस्फीअरमध्ये असतात.
➤ओझोनचा थर 90% स्ट्रॅटोस्फियरच्या वरच्या क्रस्टमध्ये आढळतो.
➤हा थर तपांबरापासून तपस्तब्धी (Tropopause) ने विलग होतो.
➤या स्तराच्या खालील भागात20 कि.मै उंचीपर्यंत तापमान स्थिर राहते.
➤त्यानंतर 50 कि.मी. उंचीपर्यत ओझोनमुळे तापमान वाढते.
➤स्ट्रॅटोस्फियर वातावरणाचा दुसरा थर असून तो उष्णकटिबंधीय क्षेत्राच्या अगदी वर आणि मेसोफेयरच्या खाली स्थित आहे.
➤ट्रॉपोस्फियर प्रमाणेच, त्याची खोली अक्षांशानुसार बदलते. स्ट्रॅटोस्फियर 20 मैलांपर्यंत किंवा 5.5 मैलांपर्यंत उथळ असू शकतो.
➤उष्णकटिबंधीय क्षेत्राच्या विपरीत परंतु ते पृथ्वीच्या अगदी जवळच थंड आहे आणि मेसोफियरच्या जवळ जाताना ते अधिक गरम होते.
➤ओझोनमध्ये स्ट्रॅटोस्फीयर मुबलक आहे, एक प्रकारचे ऑक्सिजन रेणू जो सूर्याच्या अल्ट्राव्हायोलेट किरणांना शोषून घेतो आणि वातावरणामध्ये या थराला गरम करण्यासाठी वापरतो
➤स्ट्रॅटोस्फियर वातावरणाचा दुसरा थर असून तो उष्णकटिबंधीय क्षेत्राच्या अगदी वर आणि मेसोफेयरच्या खाली स्थित आहे.
➤ ओझोन थर मनुष्याच्या अस्तित्वासाठी आणि पृथ्वीवरील जीवनाच्या अस्तित्वासाठी महत्त्वपूर्ण आहे, कारण सूर्यापासून अतिनील किरणे शोषून घेतात जे अन्यथा प्राणघातक ठरू शकतात.
➤स्ट्रॅटोस्फीयरमध्ये जैविक जीवाणूंचे प्रकार राहतात.

What is मध्यमंडल(Mesosphere)?

➤ हा पृथ्वीपासून 50-80 कि.मी. अंतरापर्यंत पसरलेला आहे.
➤ उंचीबरोबर तापमान कमी होतु जाते. 80 कि.मी. उंचीवर तापमान -100 c एवढे असते.
➤पृथ्वीच्या संरक्षणासाठी मेसोफियर खूप महत्वाचा आहे. मेसोफियर पृथ्वीच्या पृष्ठभागावर पोहोचण्यापूर्वी बर्‍याच उल्का आणि लघुग्रहांना जळून खाक करते.
➤असा अंदाज आहे की दररोज अंदाजे 40 टन उल्का पृथ्वीवर पडतात आणि पृथ्वीवर पोहोचण्यापूर्वी आणि त्या पृष्ठभागास नुकसान होण्यापूर्वी मेसोफियर त्या जाळून टाकण्यास जबाबदार असतात.
➤मेसोफियरमध्ये वायुमंडलीय गुरुत्वाकर्षणाच्या लाटा, वातावरणीय भरती, ग्रहांच्या लाटा, आणि उत्तरेकडून दक्षिणेकडे व पूर्वेकडे पश्चिमेकडे जाणारा जोरदार वारा यांचा समावेश आहे ज्याला विभागीय वारे म्हणतात.
➤मेसोफियरमध्ये एक विचित्र प्रकारची विज पडते. या विजेला 'स्प्राइट्स' किंवा 'कल्पित धरण' असे संबोधले जाते.
➤पृथ्वीवरील वातावरण, मेसोफियरसह, पृथ्वीचे हवामान आणि हवामान नमुने शक्य तितक्या नियमित ठेवण्यास मदत करते.

---

What is आयनांबर(Ionosphere)?

➤ मध्यमंडलाच्या वरचा स्तर, या थराचा खालचा भाग वियतप्रभारित(charged) असतो.
➤ पृथ्वीवरून प्रसारीत केलेल्या रेडिओ लहरी हा थर पूव्हा पृथ्वीकडे परावर्तित करतो.
➤ उंचीबरोबर तापमान वाढत जाते.

बर्हिमंडल(Exosphere )

➤ धर्मोस्फीयरच्या वरच्या भागास बर्हिमंडल म्हणतात
➤ हा स्तर अवकाशात (Open space) विलीन होतो

जलावरण(Hydrosphere)

➤ महासागरे, नद्या, नाले, तलाब, सरोबरे, ध्रुवीय हिमनगे, बाण्य इ. जलस्तरोतांचे मिळून जलावरण बनते.
➤ पृथ्वबीच्या पृष्ठभागावरील जबळपास तीन चतुर्थांश (71%) भाग हा जलाबरणाने व्यापलेला आहे
➤ पाणी हे पृथ्वीवरील अत्यंत महत्त्वाच्या प्रमुख संयुगांपेकी एक आहे.
➤ पृथ्वीवरील पाण्यापैकी 97.25% पाणी हे (सागरी गेरे पाणी असून केवळू 2.75% पाणी हे गोडे ओहे.
➤ या एकूण गोड्या पाण्यातील 74.5% गोडे पाणी हिमनग आणि हिमनद्यांच्या स्वरूपात तर
➤ 24.79 % गोडे पाणी भूजल स्वरूपात आहे.
➤ पाणी हा मृदानिर्मिती करणारा एक महत्त्वाचा घटक आहे.

---

साक्षेप आद्रता (Relative Humidity) म्हणजे काय असते ?

➤ हवेच्या एकूण बाष्पधारण क्षमतेशी हबेतील बाण्पाचे असणारे प्रमाण म्हणजे सापेक्ष आ्द्ता होय.
➤हबेतील बाष्प हबेतील बाण्प धारण क्षमता.
➤ साक्षेप आद्रता=हवेतील बाष्प / हवेतील बाष्प धारण क्षमता.
➤ तापमान बाढल्यास हवेची बाष्पधारण क्षमता वाढेल व सापेक्ष आर्द्रता कमी होईल. याउलट् तापमान कमी झाल्यास हवेची बाष्पधारण क्षमता घटन सापेक्ष आर्द्रता वाढेल.

What is शीलावरण(Lithosphere)?

➤ पृ्यीचा घनरूप असूणारा भाग म्हणजे शीलावरण होय.
➤ कबच हे अत्यंत स्लिए असून त्याच्या पृष्ठभापाव् मुदेचा यो आदळतो.
➤ मुद्रा विविध जीवन समुदयाना आवश्यक असणारे पर्यावरण, निवारा, अन्न आणि भक्षकापासून सरक्षण पुरविते.
➤ मुदेमधील प्राणीजीवन ( Fauna) आणि वनस्पतीजीवन (Flora) असे म्हणतात

प्राणीजीवन ( Fauna)

➤ विविध आकाराचे आणि वितिप बर्गातील असंख्य सजीव मूदेमध्ये आढळतात.
➤ सामान्यपणे, मृदेतील सजीवांचे तीन गटात वर्गीकरण केले जाते.

---

➤ मायकोफॉना : यामध्ये 20 um ते 200 um आकाराच्या प्राप्यांचा समावेश होतो. यामध्ये प्रोटोझोआ, चा समावेश होतो .

---

➤ मायक्रोफ्लोरा (सूक्ष्म वनस्पतीजीवन) : यामध्ये जीवाणू, मृदा-बुरशी, अॅक्टिनोमायसेट्स, नील हरित शैवाल या वनस्पति चा समावेश होतो.
➤ मायक्रोफ्लोरामधील 90% जीवसंख्या ही जीवाणूची आहे, तर बुरशी व शैवाले 19%, ऑॅक्टिनोमावलेस रोटीफेरा, कोपीपोडा, क्रस्टेंसिया इ. प्राणी समाविष् होतात.

---

➤ जीवाणू (Bacteria):
➤ सेंट्रिय पोषणद्रव्ये विपुल असणारी उदासीन मृदा जीवानुच्या बाढीसाठी उपयुक्त ठरते. मूदेतील जीवाणूंचे प्रमुख दोन वर्ग आहेत.
➤ स्वयंपोषी जीवाणूः हे जीवाणू त्यांच्या जीवनक्रियेस आवश्यक असणारी ऊर्जा कार्बन संयुगांचे (सेंद्रिय पदार्थांचे) किंबा असेंद्रिय पदार्थांचे ऑक्सिडेश करून मिळवितात. तसेच कार्बन हा बातावरणातील CO, पासून मिळविला जातो. उदा. नायट्रोजन जीवाणू, हायड्रोजन जीवाणू, सल्फर जीवाणू, लोह जीवाणू, मँगनीज जीवाणू, कार्बनमोनाक्साईड जीवाणू आणि मिथेन जीवाणू
➤ परपोषी जीवाणूः मृदेतील बहुतांश जीवाणू हे परपोथी) असतात. उ्जेसाठी मृदेतील सेंद्रिय पदार्थांबर अवलंदून असणारे हे जीवाणू सेल्यूलोज, प्रथिने, शर्करा आणि कब्बोदकांचे विघटन करतात. हे जीवाणू सेंद्रिय पदार्थांचे रूपांतर पोषणद्रव्यांमध्ये (Minerals) करतात. नायट्रोजन, फॉस्फरस आणि इतर पोषणद्रव्ये मातीमध्ये बनस्पतींसाठी उपलब्ध करून दिली जातात. काही जीवाणू हवेतील नायट्रोजन मूदेमध्ये स्थिर करण्याचे कार्य करतात. उदा.रायझोबियम, अँडेटोबॅक्टर, क्लॉस्ट्रीडीयम पोस्ट्युरॅनम इ.

प्राणीजीवन ( Fauna)

➤ मेसोफॉना - यामध्ये 200 um ते । से.मी. आकाराच्या प्राण्यांचा समावेश होतो. उदा. मोठ्या आकाराचे नेमेंटोइस,रोटीफेरा, टार्डिग्रेड्स, कोळी, मोलुस्का

---

➤ मॅक्रोफॉना - यामध्ये । से.मी पेक्षा जास्त आकाराच्या प्राण्यांचा समावेश होतो. उदा.गांडूळ, विविध कीटके.