Biodiversity degradation(जैव विविधता ह्रास)|MPSC Environment(पर्यावरण) Notes

Download जैव विविधता ह्रास Pdf
✪ Download pdf Works Properly on chrome Browser ✪

जैव विविधता ह्रास म्हणजे काय ?

➤मानवाच्या परिस्थितिकीय गरजा इतर कोणत्याही प्राण्याप्रमाणेच आहेत.
➤ मात्र आपल्या फायद्यासाठी जागतिक परिसंस्थांमध्ये, पर्यावरणामध्ये लक्षणीय बदल घडवून आणण्याच्या मानवाच्या क्षमतेमुळे तो इतर प्राण्यांपेक्षा वेगळा ठरतो.
➤ इतर कुठल्याही सजीवाने मानवाइतके बदल आपल्या पर्यावरणात क्वचितच घडवून आणले असतील.
➤ पृथ्वीच्या भौतिक, रासायनिक व जैविक संरचनेवर मानवाने केलेल्या आघातामुळे असंख्य प्रजाती आणि त्यांच्या अधिवासांचे अस्तित्व धोक्यात आले आहे.
➤ आदिमानव हा अन्नासाठी भटकंती करणारा व शिकारी होता. त्यास निसर्गाबद्दल नुसताच आदर नव्हता तर त्याने या निसर्गाची पूजा देखील केली.
➤ मात्र आपल्या तीक्ष्ण बुद्धीचा वापर तो जेव्हापासून करू लागला, तेव्हापासून त्याने पर्यावरणात आपल्या फायद्यासाठी व कल्याणासाठी सोयीस्कर बदल घडवून आणावयास सुरुवात केली.
➤ आज मानव निसर्गावर आपले आधिपत्य निर्माण करण्याचा प्रयत्न करीत आहे.
➤ निसर्गातील साधनसंपत्तीचा त्याने आपल्या फायद्यासाठी अशाश्वत व अनियंत्रित असा वापर सुरू केला आहे.
➤ निसर्गाचा वापर करताना, निसर्गातील नाजूक समतोलाकडे त्याने नेहमीच दुर्लक्ष केले आहे.
➤ अगदी अलीकडील काळात मानवाच्या लक्षात आले आहे की, अशा प्रकारे पर्यावरणाची केलेली अवनती त्याचेच अस्तित्व भविष्यात धोक्यात आणू शकते.
➤ ज्या स्थितीमधून माघारी फिरण्याचा मार्ग नाही, अशा स्थितीत पृथ्वीस नेता कामा नये याची त्यास जाणीव झाली आहे

जंगलतोड(Deforestation) आणि कारणे

✪ स्थलांतरित शेती ✪
➤ उपजीविकेचे साधन म्हणून या प्रकारची शेती अनेक आदिवासी जमातींकडून जगभरात केली जाते .
➤ मात्र भारत ,मलेशिया यांसारख्या उष्णकटिबंधीय देशांमध्ये या प्रकारच्या शेतीचे प्रमाण जास्त आहे .
➤ या प्रकारच्या शेतीत उत्पादनात लक्षणीय घट होते .
➤ त्यामुळे हा भूभाग तसाच सोडून देण्यात येतो .
➤ जंगलातील इतर भागात हीच प्रक्रिया पुन्हा केली जाते
➤ ईशान्य भारतात अशी शेती अनेक आदिवासींकडून केली जाते .
➤ त्याचबरोबर आंध्रप्रदेश , ओडिशा , काही वनांमधील काही भूभाग वृक्षे तोडून मोकळा केला जातो.
➤ तोडलेले वृक्ष आणि वनस्पती त्याच ठिकाणी जाळून निर्माण .
➤ या राखेमुळे मृदेतील पोषणद्रव्यांचे प्रमाण वाढून मातीची सुपिकता वाढते.
➤ ही पद्धत बिहार, मध्यप्रदेश, केरळ, महाराष्ट्र आणि सिक्कीम या राज्यांतही ही पद्धती पाहावयास मिळते.

स्थलांतरित शेती आणि त्याची विविध राज्यातील नावे

Overgrazing अतीचराई

➤अतिचराईमुळे मृदेस बांधून ठेवणारे वनस्पतींचे आच्छादन नाहीसे होऊन, मृदा उघडी पडते.
➤ याचे पर्यावसन मृदेची धूप (Soilerosion) आणि वाळवंटीकरण (Desertification) यांमध्ये होते.
➤मृदेची जलधारणक्षमतादेखील कमी होते. वाळवंटीकरणाच्या प्रक्रियेस प्रोत्साहन मिळते.
➤ अतिचराई झालेल्या प्रदेशांमध्ये पावसाचे पाणी जमिनीत झिरपण्याचे प्रमाणदेखील कमी असते.
➤ मृदेतील पोषणद्रव्ये पाण्याबरोबरवाहून जातात. सुपिकता घटून परिसंस्थांच्या उत्पादकतेवर त्याचा विपरित परिणाम होतो.
➤ भारतात एकीकडे गुरांची संख्या वाढते आहे, तर दुसरीकडे कुरणांसाठीचा उपलब्ध भूभाग हा घटत चालला आहे.
➤ त्यामुळे उपलब्ध कुरणांवरचा ताण वाढतो आहे.

अशाश्वत शेती (Unsustainable Agriculture)

➤शेतीमध्ये नैसर्गिक परिस्थितिकीय व्यवस्थांमध्ये सोयीस्कर बदल घडवून आणले जातात.
➤एकप्रकारे नैसर्गिक परिसंस्थांमध्ये हस्तक्षेप करून उत्पादकतेवरील नैसर्गिक मर्यादा काढून टाकणे किंवा कमी करणे आणि पीकवाढीसाठी अनुकूल परिस्थिती निर्माण करण, हेच शेतीचे प्रमुख उद्दिष्ट असते.
➤ या हस्तक्षेपांमध्ये नवनवीन पीकवनस्पतींच्या वाणांचा वापर, स्पर्धा करणाऱ्या वनस्पती (तणे) काढूपण, तणनाशकाचा व खताचा वापर, किटकनाशकांद्वारे रोगांचे नियंत्रण इ. बाबींचा समावेश होतो.
➤मात्र या अशाश्वत शेतीमुळे पर्यावरणाची अतोनात हानी होत आहे.
➤ वर्षातून अनेकदा येणाऱ्या वनस्पती (Perennials) आणि झाडे यांपेक्षा वर्षातून एकदाच येणाऱ्या वनस्पतींचे मृदा ही खुली होते.
➤ या भूभागाच्या सूक्ष्म हवामानात (Microclimate) बदल होऊन, अनेक तण-वनस्पती जलदगतीने वाढतात.

खनन (Mining)

➤ शास्त्रीय प्रगति बरोबर मानवी गरजा वाढलेल्या आहेत.
➤ मानव ला आवश्यक वाटणारा प्रत्येक बाबी आता मिलवने शक्य आहे.
➤अश्या परिस्थिति मध्ये मानवाने कसल्याही बाबीचा विचार न करता प्रगति केलि आहे.
➤ खोदकाम , खनन ही आंतररास्ट्रीय बाजार पेठाची गरज आहे.
➤ यातून जो पर्यावरण ह्रास होतो त्या कडे मात्र सर्वांचे दुर्लक्ष होत आहे.

शहरीकरण

➤ ओद्योगिक क्रांति मुले मानवाची एक नविन वाटचाल सुरु झालेली आहे .
➤ओद्योगिकरण एक विशित्ष्ट शहर पुरते मर्यादित असल्यामुले कामगारांची गरज जास्त भासु लागली आहे.
➤ या सर्व कारणामुले एका भोगोलिक भागामध्ये एकदाच गरज निर्माण होते या सर्व गोष्टीतून पर्यावरणीय ह्रास होतो आहे
➤ १९८८ मध्ये नार्मन मायर्स ने ही संकल्पना मांडली.