रोजगार(Employment)म्हणजे काय आणि भारतातील स्थिती-MPSC Economics(अर्थशास्त्र) Notes PDF

Download रोजगार(employment)-MPSC Economics(अर्थशास्त्र) PDF
✪ Download pdf Works Properly on chrome Browser ✪

रोजगार(employment) म्हणजे काय?

➤ उच्च किंवा निम्न अशा कोणत्याही स्तरावरील आर्थिक क्रियांमध्ये गुंतलेल्या व त्याद्वारे राष्ट्रीय उत्पादात भर घालणाऱ्या सर्व व्यक्तींना कामगार (worker) असे म्हणतात.
➤आजार, इजा, प्रतिकूल हवामान, सण, सामाजिक किंवा धार्मिक समारंभ अशा कोणत्याही कारणांमुळे कामाहून तात्पुरता गैरहजर राहणारा व्यक्तीसुद्धा कामगारच असतो.

कामगारांचे वर्गीकरण

1. नियमित पगारदार/मजुरी कामगार (Regular Salaried/Wage Employees)
2. किरकोळ मजुरी कामगार (Casual Wage Labour)
3. स्वयं-रोजगारी (Self Employed)

रोजगार मोजमाप संबंधित संकल्पना

श्रम शक्ति

➤ काम करणारे किंवा कामाच्या शोधत असलेले व्यक्ति येतात.
➤ श्रम शक्ति = कामगार + बेरोजगार

कार्य शक्ती

➤ प्रत्यक्ष काम करणार्य व्यक्ती
➤ कार्य शक्ति =श्रम शक्ति - बेरोजगार

बेरोजगारी दर

➤(बेरोजगार / श्रम शक्ति ) * १०००

बेरोजगारी प्रमाण

➤(बेरोजगार / एकून लोकसंख्या ) * १०००

बेरोजगारी प्रकार कोणते?

➤ रोजगाराच्या शोधत असलेल्या पण काम प्राप्त न झालेल्या लोकाना बेरोजगार म्हणतात.

1) खुली बेरोजगारी (Open Unemployment)

➤काम करण्याची इच्छा व क्षमता असूनही नियमित उत्पन्न देणारा रोजगार प्राप्त होत नसेल तर त्याला खुली बेरोजगारी असे

2) हंगामी बेरोजगारी (Seasonal Unemployment)

➤शेतीचा नांगरणीपासून कापणीपर्यंतचा कालावधी सोडून वर्षाच्या द्वारे संरक्षण केले इतर काळात भासणारी बेरोजगारी हे हंगामी बेरोजगारीचे उत्तम उदाहरन आहे.

३)अदृश्य/प्रच्छन्न बेरोजगारी (Disguised Unemployment)

➤उपक्रमांमध्ये आपल्या क्षमतेचा पूर्ण वापर करून एखादे काम जेवढे व्यक्ती त्यापेक्षा जास्त व्यक्ती त्या कामात गुंतलेले असल्यास ते जास्तीचे व्यक्ती अदृश्यपणे/प्रच्छन्नपणे बेरोजगार म्हणतात

४) सुशिक्षित बेरोजगारी (Educated Unemployment):

➤कार्यक्षमतेपेक्षा/शिक्षणाच्या दर्जापेक्षा कमी प्रतीच्या रोजगारावर काम करतात तेव्हा त्याला सुशिक्षित बेरोजगारी म्हणतात.

५) घर्षणात्मक बेरोजगारी (Frictional Unemployment)

➤ जेव्हा कामगार अधिक चांगल्या रोजगाराच्या प्रतिक्षेतऐच्छिकरीत्या बेरोजगार असतो. तेव्हा त्यास घर्षणात्मक बेरोजगारी म्हणतात

रोजगार मोजमापन कसे करतात ?<

➤ भारतात बेरोजगारीविषयक आकड्यांचे तीन प्रमुख स्त्रोत आहेत

1. दशवार्षिक जनगणनेचे अहवाल
2. राष्ट्रीय नमुना सर्वेक्षण संघटनेचे (NSSO) रोजगार बेरोजगारा बाबतचे अहवाल
3. रोजगार व प्रशिक्षण सरसंचलनालय (DGET)

➤परिस्थितीबाबतची राष्ट्रस्तरीय आकडेवारी जमा करण्यासाठी साधारणतः पंचवार्षिक सर्वेक्षणे (quinquennial surveys) केली जातात.
➤ NSSO ने असा पहिले सर्वक्षण आपल्या २७ व्या सर्वेक्षण फेरीमध्ये ऑक्टोबर १९७२- सप्टेंबर १९७३ या कालावधीसाठी केले होते
➤ NSSO सध्या रोजगार व बेरोजगारीचे आकडे जमा करण्यासाठी तीन प्रमुख पद्धतींचा वापर करते

नित्य प्रमुख व दुय्यम दर्जा (Usual Principal and Sub- sidiary Status: UPSS)

➤नित्य प्रमुख दर्जा हा व्यक्तीने सर्वेक्षणपूर्व ३६५ दिवसांमध्ये तुलनेने अधिक काळासाठी केलेल्या आर्थिक कृतीशी संबंधित असतो.
➤जे व्यक्ती या संदर्भ ३६५ दिवसांमध्ये मोठ्या कालावधीसाठी (१८३ दिवस किंवा अधिक) एखाद्या आर्थिक कामात गुंतलेले प्रा असतात ते नित्य प्रमुख दर्जावर रोजगारात असल्याचे मानले जाते.

चालू साप्ताहिकदर्जा (Current Weekly Status: CWS)

➤ व्यक्तीच्या सर्वेक्षणपूर्व ७ दिवसांतीले आर्थिक कृतींचा समावेश होतो. या आधारावर सर्वेक्षणपूर्व ७ दिवसांत कोणत्याही एका दिवसात किमान एक तास काम करणाऱ्याला व्यक्तीस. रोजगारी समजले जाते.

चालू दैनिक दर्जा (Current Daily Status: CDS)

➤ यक्तीच्या सर्वेक्षणपूर्व ७ दिवसांतील दररोजच्या आर्थिक कृतींचा समावेश होतो. या आधारावर रोजगारी समजण्यासाठी त्याने संदर्भ आठवड्यात दररोज किमान ४ तासे काम करणे आवश्यक असते..