पंचवार्षिक योजना(Five Year Planning)-MPSC Economics(अर्थशास्त्र) Notes PDF

✪ Download pdf Works Properly on chrome Browser ✪

Table Of Contain

पंचवार्षिकयोजना(Five Year Planning) बद्दल माहिती?
भारतातील नियोजन कसे होते ?
नियोजनाचे प्रकार
सर्व पंचवार्षिक योजना आढावा
नियोजन संबंधित संस्था
MPSC Economics Notes In Marathi

पंचवार्षिकयोजना(Five Year Planning) बद्दल माहिती?

By Shubham Vyawahare

17-November-2024

➤ आर्थिक नियोजनाचा मार्ग स्वीकारत सर्वप्रथम रशियात १९२७ ला नियोजनास सुरुवात झाली.
➤१९३८ साली कॉंग्रेसच्या हरिपूर अधिवेशनात नियोजन समितीची स्थापन करण्यात आली.
➤ वातंत्र्यानंतर पंडित नेहरूंच्या अध्यक्षतेखाली १५ मार्च १९५० रोजी नियोजन आयोगाची स्थापना करण्यात आली.
➤ सध्या निति आयोग नियोजन करत असते.
➤ भारताने १२ पंचवार्षिक योजना राबविल्या.
➤तर ७ वार्षिक योजना राबवल्या गेल्या .
➤१९६६-६७ साली फ़क्त योजना अवकाश(Plan Holidays) म्हणतात .

भारतातील नियोजन कसे होते ?

१९३४- एम्. विश्वेश्यरय्या योजना
➤ म्हैसूर संस्थानांचे दिवाण.
➤ आपल्या “Planned Economy for India” या ग्रंथात सर्वप्रथम भारतासाठी नियोजनाची संकल्पना मांडली
➤ 1० वर्षांची योजना तयार केली.
१९३८- काँग्रेस योजना
➤ हरिपुरा अधिवेशनात (अध्यक्ष-सुभाष बोस) पंडित नेहरूंच्या अध्यक्षतेखाली “राष्ट्रीय नियोजन समिती" ची स्थापना करण्यात आली.
टाटा-बिरला योजना
➤मुंबईतील आठ उद्योगपतींनी (जे. आर. डी.टाटा, पुरुषोत्तम ठाकूरदास इ.) भांडवलवादाच्या आधारावर "मुंबई योजना” (Bombay Plan) तयार केली.
गांधी योजना
➤ नारायण अग्रवाल यांनी गांधीजींच्या आर्थिक विचारांवर आधारित “गांधी योजना" तयार केली
जनता योजना (People's Plan)
➤मुंबई योजनेला उत्तर म्हणून मानवेंद्रनाथ रॉय यांनी “जनता योजना” (People's Plan) तयार केली.
सर्वोदय योजना
➤ १९५०-जयप्रकाश नारायण यांनी “सर्वोदय योजना" तयार केली.अहिंसात्मक पद्धतीने शोषण विरहित समाज निर्माण करणे हे तिचे प्रमुख उद्दिष्ट होते.
कोलंबो योजना
➤ जानेवारी १९५० मध्ये कोलंबो येथे झालेल्या संयुक्त राष्ट्राच्या एका संमेलनात दुसऱ्या महायुद्धामुळे निर्माण झालेल्या समस्यांचे समाधान आर्थिक नियोजनाच्या माध्यमातून करण्यासाठी

नियोजन प्रकार

आदेशाद्वारे नियोजन
➤ साम्यवादी देशात केले जाते. यात सरकार वस्तुंचे उत्पादन करते व किंमतीचे नियंत्रण ठेवते. उदा – रशिया, पोलंड, चीन,क्युबा
सूचक नियोजन
➤भांडवलशाही देशात (अर्थव्यस्थेच्या) – सर्व प्रथम फ्रान्स या देशात अंमलबजावणी झाली. या नियोजनात उद्योजकांना सामावून घेतले जाते. भारतात १९९१ नंतर (८वी योजना) सूचक नियोजनास सुरुवात झाली.
प्रलोभनाद्वारे नियोजन
➤मिश्र अर्थव्यवस्थेत – भारत, पाक, इराण उदिष्ट्ये चर्चा करुन लोकशाही पध्दतीने पुर्ण केली जातात. यासाठी अनुदान मिळते. भारतात लोकशाही पध्दतीचे नियोजन आढळते
वित्तीय नियोजन
➤संसधानाचे वितरण पैश्याच्या स्वरूपात करतात

पंचवार्षिक योजना कश्या बनतात

➤ खालील स्थारावर नियोजनाचे काम चालते

राष्ट्र पातळीवर
राज्य पातळीवर
जिल्हा पातळीवर.

➤ खालील अनुक्रमे योजना बनवल्या जातात

देशातील संसाधनाचा आढावा घेणे
नियोजनाचे ठरवने .
संसाधनाचे वितरण
योजनेची अंबलबजावनी करने.
मध्यावधी आढावा
पुनर्नियोजन

Plans	Time frame	Objective and Remarks
First Plan	1951-1956	· Focus: agriculture, price stability, and infrastructure. · It was based on Harrod Domer model (growth rate of the economy depends upon investment rate and productivity of capital in a positive manner).
Second Plan (target growth: 4.5% Actual growth: 4.27%)	1956-1961	· Focus: rapid industrialization · It was also known as Mahalanobis Plan (advocated planning shift from agriculture to industries). · It laid emphasis on heavy and basic industries. · Also advocated import substitution; export pessimism and overvalue exchanges.
Third Plan (Target growth: 5.6% Actual growth: 2.84%)	1961-1966	· Focus: heavy and basic industry which was then shifted to agriculture (PL480). · Due to two wars- war with China, 1962 and war with Pakistan, 1965 and severe drought of 1965-66; it failed on many fronts.
Fourth Plan (Target Growth: 5.7% Actual Growth: 3.30%)	1969-1974	· Focus: Self-sufficiency in food and self-reliance · Objective was to improve domestic food production. · It was aimed at saying no to foreign aid. · First oil shock of 1973, made remittances a major source of foreign exchange reserve.
Fifth Plan (Target Growth: 4.4% Actual Growth: 4.8%)	1974-1979	· Focus: ‘removal of poverty’ and ‘attainment of self-reliance’. · It was drafted and launched by D. D. Dhar. · This plan was terminated in the year 1978. · There were rolling plans for the year 1978-1979 and 1979-1980.
Sixth Plan (Target Growth: 5.2% Actual Growth: 5.4%)	1980-1985	· Focus: poverty eradication and productivity enhancement · Stressed upon modernization of technology. · For the first time, the frontal attack was made on poverty by adopting ambitious poverty eradication programmes (trickle down strategy was discarded).
Seventh Plan (Target Growth: 5.0% Actual Growth: 6.01%)	1985-1990	· Focus: productivity and work i.e. employment generation. · For the first time, the private sector got priority over the public sector. · Due to volatile political situations at the center, two annual plans were commenced for the year 1990-1991 and 1991-1992.
Eighth Plan (Target Growth: 5.6% Actual Growth: 6.8%)	1992-1997	· Focus: ‘Plan with a human face’ i.e. human resource development. · During this plan, new economic policy was launched with LPG (Liberalization, Privatization, and Globalization). · It gave primacy to human capital and the private sector.
Ninth Plan (Target Growth: 7.1% Actual Growth: 6.8%)	1997-2002	· Focus: ‘Growth with justice and equity’ · It stressed upon four dimensions: quality of life; generation of productive employment; regional balance and self-reliance.
Tenth Plan (Target Growth: 8.1% Actual Growth: 7.7%)	2002-2007	It was aimed to double the per capita income of India in the next 10 years. And to reduce the poverty ratio by 15% by 2012.
Eleventh Plan (Target Growth: 8.1% Actual Growth: 7.9%)	2007-2012	Focus: Faster growth and more inclusive growth.
Twelfth Plan (Target Growth: 8%)	2012-2017	Focus: Faster, more inclusive growth and sustainable growth.

Plans

Time frame

Objective and Remarks

First Plan

1951-1956

· Focus: agriculture, price stability, and infrastructure.

· It was based on Harrod Domer model (growth rate of the economy depends upon investment rate and productivity of capital in a positive manner).

Second Plan

(target growth: 4.5%

Actual growth: 4.27%)

1956-1961

· Focus: rapid industrialization

· It was also known as Mahalanobis Plan (advocated planning shift from agriculture to industries).

· It laid emphasis on heavy and basic industries.

· Also advocated import substitution; export pessimism and overvalue exchanges.

Third Plan

(Target growth: 5.6%

Actual growth: 2.84%)

1961-1966

· Focus: heavy and basic industry which was then shifted to agriculture (PL480).

· Due to two wars- war with China, 1962 and war with Pakistan, 1965 and severe drought of 1965-66; it failed on many fronts.

Fourth Plan

(Target Growth: 5.7%

Actual Growth: 3.30%)

1969-1974

· Focus: Self-sufficiency in food and self-reliance

· Objective was to improve domestic food production.

· It was aimed at saying no to foreign aid.

· First oil shock of 1973, made remittances a major source of foreign exchange reserve.

Fifth Plan

(Target Growth: 4.4%

Actual Growth: 4.8%)

1974-1979

· Focus: ‘removal of poverty’ and ‘attainment of self-reliance’.

· It was drafted and launched by D. D. Dhar.

· This plan was terminated in the year 1978.

· There were rolling plans for the year 1978-1979 and 1979-1980.

Sixth Plan

(Target Growth: 5.2%

Actual Growth: 5.4%)

1980-1985

· Focus: poverty eradication and productivity enhancement

· Stressed upon modernization of technology.

· For the first time, the frontal attack was made on poverty by adopting ambitious poverty eradication programmes (trickle down strategy was discarded).

Seventh Plan

(Target Growth: 5.0%

Actual Growth: 6.01%)

1985-1990

· Focus: productivity and work i.e. employment generation.

· For the first time, the private sector got priority over the public sector.

· Due to volatile political situations at the center, two annual plans were commenced for the year 1990-1991 and 1991-1992.

Eighth Plan

(Target Growth: 5.6%

Actual Growth: 6.8%)

1992-1997

· Focus: ‘Plan with a human face’ i.e. human resource development.

· During this plan, new economic policy was launched with LPG (Liberalization, Privatization, and Globalization).

· It gave primacy to human capital and the private sector.

Ninth Plan

(Target Growth: 7.1%

Actual Growth: 6.8%)

1997-2002

· Focus: ‘Growth with justice and equity’

· It stressed upon four dimensions: quality of life; generation of productive employment; regional balance and self-reliance.

Tenth Plan

(Target Growth: 8.1%

Actual Growth: 7.7%)

2002-2007

It was aimed to double the per capita income of India in the next 10 years.

And to reduce the poverty ratio by 15% by 2012.

Eleventh Plan

(Target Growth: 8.1%

Actual Growth: 7.9%)

2007-2012

Focus: Faster growth and more inclusive growth.

Twelfth Plan

(Target Growth: 8%)

2012-2017

Focus: Faster, more inclusive growth and sustainable growth.

नियोजन संबंधित संस्था

नियोजन मंडल (Planning COmmission)

➤ १५ मार्च १९५० या दिवशी तत्कालीन सरकारच्या अधिनियमाने नियोजन मंडळाची स्थापना करण्यात आली.
स्वरुप
➤असंवैधानिक किंवा घटनाबाह्य
➤ अवैधानिक किंवा कायदेबाह्य
➤ सल्लागार मंडळ - नियोजन मंडळ केंद्र सरकारला नियोजनाच्या बाबतीत सल्लागार मंडळ म्हणून कार्य करते.
रचना
➤ हे पंतप्रधान कार्यालयाच्या(PMO) अधिनस्थ कार्य करते.
➤j)अध्यक्ष: पंतप्रधान हे नि. मंडळाचे पदसिद्ध अध्यक्ष असतात.
➤ii)उपाध्यक्षहे नि. मंडळाचे पुर्णवेळ काम करणारे सदस्य असतात.
➤ii)काही कॅबिनेट मंत्री- उदा. नियोजन मंत्री, अर्थमंत्री, संरक्षणमंत्री.
➤iv) काही अर्थतज्ज्ञ व विचारवंत.
कार्य
➤ नियोजनाची विविध टप्पे ठरविणे .
➤देशाच्या आर्थिक प्रगतीच्या मार्गातील अडथळे सरकारला सूचित करणे.
➤योजनेचे वेळोवेळी परीक्षण करून त्यात योग्य ते बदल सुचविणे

राष्ट्रीय विकास परिषद(National Development Council)

➤ स्थापना ६ ऑगस्ट १९५२
स्थापनेची गरज
➤ पंचवार्षिक योजना तयार करण्याच्या प्रक्रियेत घटक राज्यांना सहभागी करून घेण्यासाठी.
स्वरूप
➤ १)असंवैधानिक
➤ २)अवैधानिक
➤ ३)आर्थिक नियोजनाच्या बाबतीत धोरण तयार करणारी सर्वोच्च संस्था. (Apex policy making body)
रचना
➤ १९६७ पासून न मंडळ रा.वि.परिषदेमध्ये खालील सदस्य असतात
➤ १)पंतप्रधान - रा. वि. परिषदेचे पदसिद्ध अध्यक्ष.
➤ २)सर्व केंद्रीय कॅबिनेट मंत्री.
➤ ३)घटकराज्यांचे मुख्यमंत्री असतात
➤ ४)केंद्रशासित प्रदेशांचे प्रशासक
➤ ५)नियोजन मंडळाचे सर्व सदस्य
कार्य
➤ नियोजन मंडळाने तयार केलेल्या पंचवार्षिक योजनेच्या अंति Iयाला मान्यता देणे

Others Blogs Related to MPSC Economics Notes In Marathi

Subjects

मराठी	English
Chemistry	Physics
Environment	Economics
Biology	Polity
History	Geography
Current Affairs

MPSC Previous Papers

MPSC Preliminary Syllabus	Combine Pre Syllabus
Download Mpsc Pre Papers	Download MPSC Mains Papers
Download Combine Pre Papers	Download STI Mains Papers
Download PSI Mains Papers	Download ASO Mains Papers

Read All MPSC blogs

पंचवार्षिक योजना(Five Year Planning)-MPSC Economics(अर्थशास्त्र) Notes PDF

पंचवार्षिकयोजना(Five Year Planning) बद्दल माहिती?

By Shubham Vyawahare

भारतातील नियोजन कसे होते ?

नियोजन प्रकार

पंचवार्षिक योजना कश्या बनतात

नियोजन संबंधित संस्था

नियोजन मंडल (Planning COmmission)

राष्ट्रीय विकास परिषद(National Development Council)

Others Blogs Related to MPSC Economics Notes In Marathi

➤अर्थशास्त्र syllabus

➤मुलभुत संकल्पना

➤भारतीय अर्थव्यवस्था

➤राष्ट्रीय उत्पन्न

➤दारिद्रय

➤ किमतवाढ

➤भारतातील आर्थिक सुधारणा

➤पंचवार्षिक योजना

➤रोजगारी

➤भारतीय बैंक

➤शाश्वत विकास

➤RBI

➤भारताचा आंतराष्ट्रीय व्यापार

➤व्यापार तोल, व्यवहार तोल