दारिद्र्य(Poverty)म्हणजे काय आणि ते कसे मोजतात?-MPSC Economics(अर्थशास्त्र) Notes

Download दारिद्र्य(Poverty)म्हणजे काय आणि ते कसे मोजतात?-MPSC Economics(अर्थशास्त्र) Notes Pdf
✪ Download pdf Works Properly on chrome Browser ✪

दारिद्र्य(Poverty) म्हणजे काय आणि दारिद्र्याचे प्रकार कोणते?

➤ जीवनात किमान गरजा पूर्ण न करू शकने म्हणजे दारिद्र्य
➤ दरिद्र्या च्या व्याख्या वेगवेगळ्या असू शकतात.
➤ दारिद्रय हे आर्थिक ,सामाजिक ,वैचारिक प्रकारात असू शकते.

दारिद्र्य प्रकार

➤ दारिद्रयाची संकल्पना सापेक्ष दारिद्र्य व निरपेक्ष दारिद्र्य अशा दोन पद्धतीने केली जाते.

सापेक्ष दारिद्र्य (Relative Poverty)

➤ देशातील उच्चतम ५ किंवा १० टक्के लोकसंख्येची संपत्ती, उत्पन्न किंवा उपभोगाच्या तुलनेत देशातील न्यूनतम ५ किंवा १० टक्के लोकसंख्येच्या संपत्ती, उत्पन्न किंवा उपभोगाचे मोजमाप केल्यास त्यास सापेक्ष दारिद्र्य असे म्हणतात

निरपेक्ष दारिद्र्य (Absolute Poverty)

➤दारिद्र्याच्या प्रमाणाचे निरपेक्ष मोजमाप करण्यासाठी देशातील जीवनमान खर्चाचा विचार करुन त्या आधारावर एक न्यूनतम उपभोग स्तर निर्धारित केला जातो.
➤ या स्तरापेक्षा कमी उपभोग करणाऱ्या लोकसंख्येला गरीब समजले जाते
➤दारिद्र्य रेषा 'उपभोग खर्चा' च्या (consumption expenditure) आधारावर ठरविली जाते.

मासिक प्रतिव्यक्ती उपभोग खर्च (Monthly Per capita Consumption Expenditure:MPCE) काय असतो?

➤दारिद्र्य ठरवन्यासाठी एका व्यक्तिमाघे एका महिन्याचा उपभोग खर्चाचा एक न्यून स्तर निश्चित केला जातो.

Below Poverty Line: BPL

➤MPCE न्यून स्तरापेक्षाही कमी उपभोग खर्च करणाऱ्या व्यक्तीला (Below Poverty Line: BPL) असे संबोधले जाते.

Above Poverty Line: APL

➤ MPCE पेक्षा अधिक खर्च करणाऱ्या व्यक्ती/कुटुंबांना 'दारिद्र्य रेषेवरील ध्ये (Above Poverty Line: APL) म्हणून संबोधले जाते.

Poverty Ratio Or Head-Count Ratio

➤ दारिद्र्य रेषेखालील लोकसंख्येच्या एकूण लोकसंख्येतील प्रमाणाला 'दारिद्र्य प्रमाण म्हणजे Poverty Ratio Or Head-Count Ratio.

NSSO रिकॉल पीरियड्स म्हणजे काय?

युनिफोर्म रिकाल पीरियड (Uniform Recall Period):URP

➤ सर्व उपभोग्य वस्तुंच्या ३० दिवसांच्या रिकॉल/ रेफरन्स कालावधीतील उपभोगाच्या आकडेवारीचा समावेश होतो.

मिक्स्ड रिकाल पीरियड (Mixed Recall Period):MRP

➤ ५ प्रकारच्या अधुनमधुन खरेदी करण्यात येणाऱ्या गैर-खाद्य वस्तुंसाठी.
➤ उदा. कपड़े, चपला, टिकाऊ वस्तु, शिक्षण, आरोग्य खर्च ३६५ दिवसांच्या रिकॉल कालावधीच्या
➤ तर इतर सर्व वस्तुसाठी ३० दिवसांच्या रिकॉल पिरियडचा समावेश होतो.
➤ या पद्धतीचा वापर १९९९-२००० पासून सुरू करण्यात आला.

मॉडिफाईड मिक्स रिकॉल पिरियड (Modified Mixed Recall Period: MMRP)

➤ हा 3 प्रकारात काढला जातो

1. ३६५ दिवसांच्या संदर्भ कालावधीत कपडे, चपला, शिक्षण, आरोग्य, टिकाऊ वस्तूंवरील उपभोग खर्च.
2. ७ दिवसांच्या संदर्भ कालावधीत खाद्य तेल, अंडी व मांस, फळे व भाज्या इ.वरील उपभोग खर्च.
3. ३O कालावधीत इंधन, भाडे, कर, गैर-संस्थात्मक आरोग्य सेवा, इतर अन्न पदार्थ इ. वरील उपभोग खर्च.

दारिद्र्य मोजमाप समित्या कोणत्या होत्या?

➤ नियोजन मंडल दारिद्र्य मोजमापन करण्याचे काम करीत असते

1) कार्य गट १९६२

➤ राष्ट्रीय किमान खर्चाचा खर्च

1. Rural – Rs 100/ month (Rs 20/ Person)
2. Urban – Rs 125/ month (Rs 25/ Person)
3. आरोग्य आणि शैक्षणिक खर्चाला वगळले कारण हे राज्य द्वारे पुरवले जाते असे गृहित धरल्या गेले .
4. भारतीय वैद्यकीय संशोधन परिषदेने ‘संतुलित आहार’ विषयी वापरलेली शिफारस.

2) अलग कार्य गट १९७९

➤ कैलोरीज उपभोगाच्या संक्ल्पने वरून दारिद्र्य मोजमाप
➤ ग्रामीण भागासाठी - २४०० कैलोरीज प्रति दिन
➤ शहरी भागासाठी -२१०० कलोरिज प्रति दिन

3) लकडवाला कार्य गट १९९३

➤ या समितीने दरडोई वापराच्या खर्चाच्या आधारे दारिद्र्य रेषेची व्याख्या केली.
➤ अशा सर्वया समितीने दारिद्र्य रेषेच्या अंदाजापेक्षा CPI-IL (Consumer Price Index for Industrial Laborers) (औद्योगिक कामगारांसाठी ग्राहक किंमत निर्देशांक) आणि CPI- AL (Consumer Price Index for Agricultural Laborers)(कृषी कामगारांसाठी ग्राहक किंमत निर्देशांक) वापरला.

4) सुरेश तेंदुलकर तज्ञ गट २००५

➤ मोजमाप करण्यासाठी कैलोरीज चा वापर सोडला.
➤ अन्न ,आरोग्य ,शिक्षण ,कपडे यांचा वापर
➤ MRP आधारित पद्धत स्वीकारली .
➤ २०११-२०१२ साठी ग्रामीण प्रतिव्यक्ति प्रतिमाह -८१६ तर शहरी साठी १००० ठरवली गेली.

५) रंगराजन पैनल २०१२

➤कॅलरी: शहरी भागात 2090 किलो कॅलरी आणि ग्रामीण भागात 2155 किलो कॅलरी.
➤ प्रथिने: ग्रामीण भागासाठी 48 ग्रॅम आणि शहरी भागात 50 ग्रॅम.
➤चरबी: शहरी भागांसाठी 28 ग्रॅम आणि ग्रामीण भागासाठी 26 ग्रॅम
➤MRP च्या जागी MMRP वापरण्याची तरतूद केलि

1. ३६५ दिवसांच्या संदर्भ कालावधीत कपडे, चपला, शिक्षण, आरोग्य, टिकाऊ वस्तूंवरील उपभोग खर्च.
2. ७ दिवसांच्या संदर्भ कालावधीत खाद्य तेल, अंडी व मांस, फळे व भाज्या इ.वरील उपभोग खर्च.
3. ३० कालावधीत इंधन, भाडे, कर, गैर-संस्थात्मक आरोग्य सेवा, इतर अन्न पदार्थ इ. वरील उपभोग खर्च.

6) पनगडिया कृति दल २०१५

➤ 2016 साली रिपोर्ट दिला असून कोणतेही शिफारस केलि नाही.